Universiteiten worstelen met de Russisch-Oekraïense verhoudingen

„Het was echt een heel vervelende beslissing.” Ellen Rutten, hoogleraar Slavische Talen aan de UvA windt er geen doekjes om, als ze vertelt over subsidieaanvraag bij de Nationale Wetenschapsagenda die ze op het laatste moment terugtrok. Het ging om onderzoek naar protestkunst uit onder andere Belarus, Rusland, Oekraïne. Maanden aan voorbereiding zaten erin, in samenwerking met meerdere musea. De inzet: anderhalf miljoen euro.

Maar de oorlog in Oekraïne veranderde alles. Steeds meer Oekraïners drukten Rutten op het hart dat ze met haar plan de betrokken Oekraïense kunstenaars in een lastig parket zou brengen. Want er deden ook Russische kunstenaars mee, en hen boycotten was voor Rutten geen optie. „Dus dan is er kans dat de Oekraïners haat-mail ontvangen, of andere heel vervelende druk gaan ervaren”, zegt zij. Waar die druk precies vandaan komt is lastig scherp te krijgen. Het is bekend dat de Oekraïense ambassade niet staat te springen als Oekraïners samenwerken met Russische paspoorthouders. Er zat niks anders op, vond Rutten: ze trok de stekker uit het hele project.

Benefietconcert

Het afgeschoten onderzoek is maar één voorbeeld van de effecten die de oorlog heeft op de academische wereld in Nederland. Een ander incident is een benefietconcert voor Oekraïne dat op 24 februari 2023, een jaar na het begin van de oorlog, zou plaatsvinden, mede georganiseerd door de UvA. Er stonden geen Russische musici van de Trida Foundation op het podium, hoewel de oprichter en celliste daarvan, Maya Fridman, zelf het initiatief had genomen voor het evenement. Ook hier speelde zware druk van Oekraïense kant. Fridman en de organisatoren van de universiteit vonden het niet gepast om op deze datum, precies één jaar na de inval, op scherp te spelen.

Nederland kent twee opleidingen die gespecialiseerd zijn in de studie van Rusland en de Russische taal: in Leiden Russische en Euraziatische studies en aan de UvA Slavische talen en culturen. De universiteit Groningen biedt daarnaast een taalopleiding aan binnen Europese talen en culturen. Met de Russische inval vorig jaar werd direct duidelijk dat zowel Slavische en Russische studies niet hetzelfde zouden kunnen blijven.

Hoe staat het er een jaar later voor? Uit een rondvraag langs de opleidingen blijkt dat curricula inmiddels overal zijn aangepast, met meer aandacht voor Oekraïne. Maar het werk van academici die onderzoek doen naar Rusland is ook op twee manieren onder druk komen te staan. Het is Nederlandse onderzoekers verboden om nog met Russische instellingen samen te werken. Tegelijkertijd ervaren zowel zij als Oekraïense collega’s druk van Oekraïense kant om niet samen te werken met Russen, ook als die kritisch zijn over de oorlog.

Lees ook Schokgolf van de oorlog treft ook de opleiding slavistiek

Dat maakt het nu vaak onmogelijk Oekraïners en Russen naast elkaar te programmeren bij publieke evenementen, zoals bij het benefietconcert in Amsterdam. Dat de sfeer rond evenementen over Rusland en Oekraïne grimmig kan worden, merken ze ook in Leiden. Daar werd op 24 september 2022 op het universiteitsterrein een studiedag georganiseerd van leraren vreemde talen, waarin dit jaar het Oekraïens en Russisch samen werden behandeld. Er volgden woedende mails binnen van Oekraïense activisten. „De toon was vrij agressief”, zegt Egbert Fortuin, hoogleraar Russische taal en taalkunde. Hij begrijpt de emoties heel goed, maar vond dat de studiedag moest doorgaan. „Het is belangrijk dat de universiteit een plek is om op academisch niveau in vrijheid te praten.” Zowel Fortuin als Rutten vinden de huidige situatie daarom op den duur niet houdbaar.

Podium delen

Rutten benadrukt dat de argumenten van Oekraïners niet afgedaan kunnen worden als overgevoeligheid. „Ik zie soms superieure verontwaardiging bij Nederlanders als Oekraïners geen podium willen delen met Russen. Maar zij vinden dat ze zich nu geen grootmoedigheid kunnen permitteren door plaats te maken of financiële middelen te delen. Ook omdat de oorlog volgt op een langere geschiedenis van Russisch geweld in Oekraïne.”

Nederlanders, benadrukt Rutten, hebben vaak niet door hoe hardnekkig het patroon hier is om naar Oekraïne te kijken met een Russische blik. Of hoe een bepaalde, achteloze manier van praten over Oost-Europese cultuur de retorische stijl van het Kremlin kopieert. Juist daarom, zegt Fortuin, is het nu relevanter dan ooit dat in Leiden al jaren onderzoek wordt gedaan naar de manier waarop Rusland het beeld van Oekraïne beïnvloedt en manipuleert.

Al lopen de universiteiten in Leiden en Amsterdam deels tegen dezelfde problemen aan, er zijn ook accentverschillen. In Leiden is, anders dan in Amsterdam, volgens Fortuin geen sprake van institutionele soul-searching. Er zijn ook daar vakken in het curriculum bijgekomen over Oekraïne, in de bestaande vakken is meer aandacht voor het land. Twee maanden na het begin van de oorlog was het al mogelijk een taalcursus Oekraïens te volgen. Anders dan aan de UvA, waar een minorprogramma Oekraïens nog in de maak is.

„Maar onze bachelor heet Russische studies”, zegt Fortuin, „en hoewel we altijd al veel aandacht besteedden aan landen als Oekraïne, Georgië en Kazachstan, blijft Rusland onze primaire focus. Dat willen we ook.” Er leeft een sterk verlangen de Russische cultuur niet af te schrijven. „Ook onder studenten is de consensus dat de Russische cultuur niet minder mooi is geworden, maar dat juist in deze tijden duiding wel van belang is.”

Ook in Amsterdam is geen sprake van het ‘cancelen’ van Russische auteurs in het curriculum. Maar omdat daar, anders dan in Leiden, meerdere Slavische talen worden gedoceerd binnen één studie, is de situatie ingewikkelder. Rutten: „We hebben toch de afgelopen jaren dingen gedaan die om herbezinning vragen in hoe we curricula opbouwden en kennis ordenden.” Het dominante Russisch perspectief op de rest van de regio moet nu wijken.

Hoe ziet de toekomst van Russische studies eruit? Fortuin: „We blijven het land objectief kritisch volgen, zoals we al deden.” Rutten ziet om zich heen dat de intern-Russische regionale diversiteit steeds meer academische aandacht krijgt. „Het land is een federatie. En bij die federatie horen ook de Boerjaten, Tataren, Baskieren. Als je binnen de academie beter leert luisteren naar die stemmen, die wél stemmen zijn van Russische paspoorthouders, dan lijkt daar hoop voor de toekomst in te zitten.”